Амангелді Иманов: Қазақ халқының бостандығы үшін күрескер
Кедейлердің хәл-жағдайы өздерінің феодал-байлардаң ғана емес, оған қоса отарлаушы Ресей Империясынан да тәуелді болды. Жергілікті байлар болыс басылары мен билер патшы үкіметіне өз-халқын тонауға, қанауға көмектесіп, қызмет атқарды. Әрине, ол қызметінің ақысы ретінде ол байлар қоғамдағы өз орындарын сақтап қалды, Империяның құрылымына интеграцияланды.
Патша үкіметі жүйелі түрде құнарлы жерлерді өз меншігіне тәркілеу жүргізді. Ол жерлерге Империяның ішкі аудандарындағы жер дағдарыс сәл де болса жеңілдету үшін шаруаларды көшірді. Бұлай отарлаудың тағы бір себебі; бір-біріне жат көшіп-келген шаруалар мен жергілікті халық арасына іріткі салып, көшіп-қонушыларға өз билігінің бір тіреуі ретінде сүйену болды. Егерде патша үкіметі ең құнарлы жерлерді тәркілеп алса, одан қалған егіндікпен жайлауларды өзімізді қазақтың байлары иемденіп алған болатын. Қазақтың кедей шаруасын баратын жері, жүгінетін төресі қалмады. Қалаға барып, жаңадан пайда болып келе жатқан өнеркәсіп мекемелерінде 10-12 сағаттап жұмыс атқарып, әрең дегенде күнін көріп жүргендер де болды. Оған қоса қазақ даласында әр-түрлі алып-сатар спекулянттар толы болды. Оларда халықты тонаушылықпен айналысты.
Столыпинның реформолары жер тәркілеуін одан сайын үдетті. Нәтижиесінде Орталық Азияға 500 мыңнан астам шаруа қожалықтары көшірілген болатын. Әрине, оларды жергілікті халықтан тартып алынған өнімді жерлерге орналастырды. 1914 жылы түліктерді жаппай реквизициялау басталды. 1915 жылы Екібастұз жұмысшылары бірнеше рет ереуілге шықты, Орынбордағы большевиктер жұмысшылар демонстрациясын өткізді. 1916 жылдың бірінші жартысында әскерге күштеп алып кетілген сарбаздардың әйелдері Қостанай, Ақтөбе, Семей, Өскемен, Зайсан, Верный қалаларында көшеге шығып, соғысқа қарсылық білдірді. Демонстрацияға қатысушы әйелдерді ұрып-соғып, Ақпан революциясына дейін түрмеде қамап ұстады.
1916 жылдың 28 маусымында Патшаның казақ халқының тыл жұмыстарына тәркіленуі жайлы үкімі Орынборға жетеді. Торғай облысының әкімшілігі болыс пен ауыл басылараның жиналысың шақырып, мобилизация өткізу жайлы үкім алады. Байлар мен билер Торғай облысының губернаторы Эверсманды қолдап, оған халықты «тәркілеуге» барынша көмек беретіне уәде береді. Айта кетейік, онбаған опасыз мәңгүрттер уәдесінде тұрды. Бірден қызу қанды жұмысқа кірісіп, мобилизацияға жарымды жастардың тізімін жасай бастады. Өздерінің туыстарын, бала-шағасын әрине олар соғысқа жіберуді ойламады. Тек қана кедейлерді. Көптеген байлар өздерінің немесе отбасы мүшелерінің орнына кедейлерді күштеп жазды, әскери қызметке жарамсыз деген анықтамалар сатып алды. Бір сөзбен айтқанда, кедей халықты барынша өлімге итеріп, өз қара қамын ғана ойлады. Бұл әрине бұқара халықтың наразылығын тудырды. Бүкіл Орта Азия бойынша көтерілістер басталды; Тәжікстанда, Жетісуда, Қарқарада, Ақмола мен Самарқан, Ферғанада. Және, әрине, Торғайда.
Тағы да маңызды жайт бұл буржуазиялық қазақ интеллегенциясы болды. Бұл адасқан кісілер ұлттық бостандықты тек қызмет арқылы, келесім арқылы ала аламыз деп жалғанға сенді. Ауыл аралап, халықты әскерге баруға, патша үшін соғысуға үгіт насихаттады. Бірақ халық көнбеді, оларды тындамады, артынан ермеді.
Бұл уақытта Амангелды нағыз коммунист болды десе болады. Ол Жангилденмен ғана емес, көптеген орыс халқынан шыққан коммунистермен достасты: Иван Деев, Лаврентий Таран, Андрей Жиляев, Иноземцев, Денисов, Гусман және т.б. Мобилизация басталағанда, Иманов Деевтен ақыл-кеңес сұрап келеді. Деев, әрине, күресі керек деп кеңес береді. Амангелды үстелді бір ұрып, «дұрыс» деп жауап беріпті. Осыдан халық қаһарманы көтеріліс басшысына, патша үкіметі мен қазақ байларының ең үлкен қатеріне айналды.
Амангелды Торғай уезінің жігіттерін бастады, Ырғыз, Ақтөбе, Атбасар, Перов уездерінің көтерелісшілерін бірігуге, бірге саналы күрес жүргізуге шақырды. Уезд басшылары губернатор Эверсманға көтерісшілер пошта жабуыл жасайды, темір жол рельстерін бұзды, болыс басшыларын өлтіріп жатыр деген хабарламалар жібере бастайды.