Фашизм: Диктатураның Бір Түрі және Оның Әлеуметтік-Экономикалық Себептері

Бенито Муссолини - Италия; Адольф Гитлер - Германия; Франсиско Франко - Испания; Юзеф Пилсудский - Польша; Аугусто Пиночет - Чили.

Бұлардың арасында қандай байланыс бар? Олардың бәрі фашистік диктаторлар болды. Басқа диктаторлар сияқты, фашистік диктаторларда адам құқығын, конституцияны және жалпы олардың ыңғайына келмейтін заңдарды аяққа таптайды. Диктатура дегеніміз бұл шегі жоқ зорлық-зомбылыққа негізделген билік. Бірақ бұл диктаторлар неліктен фашистік сипатқа ие болды? Фашизм деген не? Көптеген буржуазиялық ғалымдар фашизмнің анықтамасын беруге тырысты, бірақ бір шешімге келе алмады. Кейбіреулері фашизмнің анықтамасын беру мүлде мүмкін емес немесе фашизм тек қана Италияда болды дейді. Шынымен, бірінші фашистік диктатура Италияда пайда болды. Сол уақыттан бастап Муссолинидің билігі фашизмнің үлгісі ретінде қарастырылды. Зерттеушілер былай пайымдайды: егерде бұл Муссолинидің билігіне ұқсас болса, онда – фашизм, ұқсамаса – фашизм емес. Қисынды тәсіл сияқты, иә? Бірақ итальяндық фашизм үлгі ретінде алынғандықтан, зерттеушілер арасында қарама-қайшылықтар туындай бастады. Әр зерттеушінің итальяндық фашизм кескінің белгілері қандай екені жайлы өз ойы болды. Осыдан итальяндық фашизмге ұқсас, яғни фашистік режим ретінде, тек қана Германиядағы Гитлердің билігі ғана қабылданды. Ал қалғаны болса Германияға да, Италияға да ұқсас болмағандықтан, фашизм емес деген қортындыға келді. Бұл тәсілдің басты кіріптарлығы – итальяндық фашизмді Италиядан басқа жерден табу, көру қиын. Себебі итальяндық фашизм шынымен бірегей(уникальный). Бірақ итальяндық фашизм – бұл жалпы фашизмнің эталонды үлгісі ретінде санайтындай бірде-бір себеп жоқ. Фашизм жайлы бір ғана итальяндық тәжірбиеге сүйене отырып тұжырым жасау мүмкін емес.

Бірақ, егерде итальяндық фашизмді үлгі ретінде ала-алмасақ зерттеуді неге сүйеніп бастау керек? Фашизм деген не? Шындығында, фашизмнің эталонды үлгісі ешқашан болған емес. Өйткені фашизм – бірегей тарихи құбылыс емес. Фашизм – баяғыдан бәріне белгілі қарапайым диктатура. Фашизм – диктатураның бір түрі. Фашизмнің басты белгісі, ерекшелігі Гитлер немесе Муссолинидің көз-қарасында емес. Олардың билігінің тәсілдерінде емес. Фашистік диктатурының басты ерекшелігі – ол орнаған кездегі тарихи, әлеуметтік-экономикалық жағдайда. Егерде Рим Империясының триумивираттары құлиенушіліктің кейінгі кезеңіне, абсолюттік монархия — кейінгі феодализм-ерте капитализм кезеңіне сәйкес болса, фашистік диктатура кейінгі, дамыған капитализм кезеңіне сай. Басқаша айтқанда, фашистік диктатура дегеніміз - адам құқықтары мен Конституцияның күші жоқ, ешнәрсемен шектелмейтін зорлық-зомбылық билігін орнаған дамыған капиталистік қоғамы.

Яғни, фашизм тек қана дамыған капитализмге тән құбылыс. Бірақ, бізге сонша бостандық пен демократия сыйлаған капитализм, қалай Гитлер немесе Пиночет сияқты жалмауыздарды дүниеге алып келді? Бастапқыда либералды бостандықтар мен демократияға деген ұмтылыс кәсіпкерлердің феодалдық қалдықтармен — абсолютті монархиямен, таптық артықшылықтармен және т.б. күресінің көрінісі болды. Либералдардың тарихи міндеті еркін нарықтық қатынастарды дамытудағы барлық кедергілерді жою болды. Сонымен бірге либералды идеология сол кәсіпкерлердің қайшылықтарының салдары болды. Ол заманда, яғни ерте капитализм заманында, әрбір кәсіпкер билікті тек қана ақсүйектердің, монархтардың біздің айтуымызша, хан-сұлтандардың, қолдарынан тартып алып қана қоймай, оны тағыда жалғыз бір басқа кәсіпкерлердің иемделіп алуынан сақтау керек деп шешкен болатын. Себебі, егерде, қандай да бір кәсіпкер өз қолына мемлекеттік билікті басып алса, ол өзінің бәсекелестерінің алдында үлкен артықшылықтарға ие болады. Ал бұл еркін нарық принципін бұзар еді. Осал, сондықтан еркін демократиялық мемлекет – бұл былай айтқанда барлық кәсіпкерлердің, яғни байлардың, арасындағы келісім. Мұндай мемлекетте тіпті сыбайлас жемқорлық басқа кәсіпкерлерге қарағанда ерекше артықшылықтарға қол жеткізуге көмектеспейді. Алайда, мұндай келісім тек капиталдың аз шоғырлануының және капиталистердің бүкіл класының үлкен бытыраңқылығының салдары.